Rak szyjki macicy jest jednym z najczęściej występujących nowotworów złośliwych u kobiet. 95% zachorowań na raka szyjki macicy jest spowodowane zakażeniem wirusem HPV, którego można uniknąć dzięki szczepieniom.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) rak szyjki macicy jest czwartym najczęściej występującym nowotworem u kobiet – w 2020 roku wykryto na świecie 604 000 przypadków, z czego ponad połowa okazała się śmiertelna[1]. W Polsce rak szyjki macicy jest szóstym pod względem częstości występowania nowotworem złośliwym u kobiet (a trzecim u kobiet pomiędzy 15 a 44 r.ż.)[2]. W 2020 roku na raka szyjki macicy zachorowały 3 862 Polki, z czego 2 137 zmarło[3]. W Europie rak szyjki macicy zajmuje 9. miejsce na liście najczęstszych nowotworów[4]. Niemal wszystkie przypadki zachorowania na raka szyjki macicy są wywołane przez wirus HPV.
Nie zawsze HPV wywołuje nowotwór
Do zakażenia HPV dochodzi przez kontakty seksualne, również oralne. Może się to stać już w czasie pierwszego zbliżenia, nawet w wieku kilkunastu lat, choć statystyki mówią, że najczęściej do zakażenia dochodzi pomiędzy 15. a 25. rokiem życia[5]. Objawy mogą dać o sobie znać nawet kilkanaście lat później. Według danych epidemiologicznych ok. 80% aktywnych seksualnie kobiet i mężczyzn w ciągu swojego życia będzie zakażonych HPV[6].
Na szczęście nosicielstwo HPV to nie wyrok, bo nie każdy typ tego wirusa może wywołać nowotwór. Rodzajów HPV jest łącznie niemal dwieście, z czego „jedynie” kilkadziesiąt ma charakter onkogenny (za rakotwórcze uznaje się przede wszystkim typy 16 i 18, a także 31, 33, 45). Pozostałe (m.in. 6 i 11) odpowiadają m.in. za łagodne zmiany skórne i zmiany błon śluzowych. Ogólnie HPV odpowiada za 10 proc. wszystkich nowotworów, z czego 70 proc. wywołują typy 16. i 18. wirusa.
Nie każdy wirus HPV wywołuje raka szyjki macicy, ale każdy rak szyjki macicy jest wywołany przez HPV
Zakażenie HPV może być bezobjawowe lub widoczne. Wirus zakaża komórki naskórka i nabłonka płaskiego wywołując zmiany w formie brodawek i kłykcin kończystych (tzw. brodawki weneryczne). Mogą one występować na skórze poza okolicą zewnętrznych narządów płciowych (np. na dłoniach, stopach); w okolicy zewnętrznych narządów płciowych i odbytu lub w obrębie innych błon śluzowych (jamy ustnej i gardła, krtani). W przypadku braku objawów wirusa HPV diagnozujemy specjalistycznymi testami diagnostycznymi, a u kobiet częściowo również przy pomocy cytologii płynnej LBC.
Najbardziej powszechnym nowotworem wywoływanym wirusem HPV jest rak szyjki macicy. Jest to jedyne źródło tego nowotworu – nie ma raka szyjki macicy bez wcześniejszego zakażenia HPV. Jednak rakotwórczy charakter wirusa objawia się również w inny sposób. Po latach od zarażenia wirus może prowadzić także do rozwoju nowotworów m.in. prącia, sromu, pochwy, odbytu, jamy ustnej, gardła czy krtani.
Szczepionki przeciw wirusowi HPV zapobiegają zmianom nowotworowym u 90 proc. osób poddanych szczepieniu
Mimo, że szczepionka przeciw wirusowi HPV jest zalecana przez polskie towarzystwa medyczne (m.in. Polskie Towarzystwo Pediatryczne i Polskie Towarzystwo Ginekologiczne), to niestety póki co wciąż nie jest w naszym kraju powszechna. Od ubiegłego roku częściową refundacją objęto jej podstawową wersję (2-walentną, czyli skierowaną przeciwko dwóm typom wirusa: HPV-16 i HPV-18). Na rynku są również dostępne szczepionki o szerszym spektrum działania: 4-walentna oraz aż 9-walentna szczepionka Gardasil 9 chroniąca przed zmianami przednowotworowymi oraz rakiem szyjki macicy, sromu, pochwy i odbytnicy wywoływanymi dziewięcioma typami wirusa HPV, a także przed brodawkami narządów płciowych. Preparat może być podawany pacjentom od 9. do 27. roku życia w dwóch lub trzech dawkach, zależnie od wieku, w którym przyjęto pierwszą dawkę. Schemat 2-dawkowy stosuje się u pacjentów, którzy w chwili podania pierwszej dawki mają od 9 do 14 lat włącznie. Później należy podać trzy dawki szczepionki. Górna granica wieku - 27 lat - wynika z tego, że nie zbadano bezpieczeństwa stosowania ani skuteczności szczepionki u osób starszych. Aby szczepienie było najbardziej skuteczne, należy je wykonać przed inicjacją seksualną.
Mimo że szczepionki przeciwko HPV istnieją dopiero od kilkunastu lat, ich skuteczność jest potwierdzona. Po dziesięciu latach programów szczepień przeciw HPV, kraje je prowadzące odnotowały 90% redukcję infekcji wirusem HPV typu 6, 11, 16 i 18 oraz 90% zmniejszenie zachorowalności na brodawki narządów płciowych. Ponadto aż o 85% zmniejszyła się liczba patologii wysokiego stopnia szyjki macicy[7].
Nosicielami wirusa HPV są zarówno kobiety, jak i mężczyźni, a rak szyjki macicy to tylko jeden z nowotworów wywoływanych HPV, dlatego przeciwko HPV warto szczepić również chłopców. Wirus odpowiada zarówno za nowotwory typowo kobiece (rak szyjki macicy, sromu, pochwy), jak i dotykające mężczyzn (rak prącia, odbytu). W krajach, gdzie rewolucja seksualna poczyniła większe kroki (np. USA) zakażenie HPV prowadzi również do większość nowotworów gardła i krtani, które niestety nie są możliwe do zdiagnozowania na bardzo wczesnym etapie rozwoju. Dlatego szczepienia przeciwko HPV zalecamy zarówno dziewczętom i młodym kobietom, jak i chłopcom i młodym mężczyznom.
Edukacja i profilaktyka kluczem do sukcesu
Polska ma jeden z wyższych współczynników zachorowań i śmiertelności na raka szyjki macicy w Europie[8]. Powodem jest m.in. niska świadomość istnienia wirusa HPV oraz zagrożeń wynikających z zakażenia. Relatywnie niski jest również odsetek kobiet, które regularnie wykonują badania diagnostyczne w kierunku raka szyjki macicy, w tym cytologię i kolposkopię. Najważniejszą kwestią pozostaje jednak profilaktyka i brak powszechnych szczepień przeciw HPV, które obowiązują już we wszystkich krajach UE/EOG poza Polską. W 14 z 30 krajów programy powszechnych szczepień rozszerzono na populację chłopców[9]. W naukowym czasopiśmie „The Lancet” przedstawiono prognozy mówiące o tym, że jeśli nie zostaną podjęte żadne działania profilaktyczne przeciw temu wirusowi w 2120 roku średnia liczba zgonów z powodu nowotworów HPV-zależnych może wynieść 1 400 000[10].
Źródła:
[1] Cervical cancer (who.int)
[2,3,4] Rak szyjki macicy (onkonet.pl) ,Poland: Human Papillomavirus and Related Cancers, Fact Sheet 2022 (hpvcentre.net)
[5,6] Ginekologia po Dyplomie - Zakażenia HPV
[7] HPV - Szczepienia.Info (pzh.gov.pl)
[8] 18-24 stycznia - Europejski Tydzień Profilaktyki Raka Szyjki Macicy - Lubuski Urząd Wojewódzki - Portal Gov.pl (www.gov.pl)
[9] https://www.mp.pl/szczepienia/artykuly/przegladowe/241652,szczepienia-przeciwko-hpv-w-krajach-unii-europejskiej
[10] https://pulsmedycyny.pl/wirus-hpv-do-roku-2028-polska-chce-zaszczepic-60-proc-nastolatkow-plan-opoznia-epidemia-1128081